انواع گره ها در فرش ایرانی

انواع گره ها در قالی بافی

انواع گره ها در فرش ایرانی در مناطق مختلف بافت از شیوه های گوناگون برای بافت فرش استفاده می شود. این تنوع در انواع گره گذاری نیز رایج میباشد و هر منطقه با توجه به زمینه ی بافت و شیوه ی مورد استفاده خود از نوعی گره خاص استفاده می نمایند.

گره، ریشه، ایلمک، ایلمه، خفت، گند، پیچه، کله همه اینها یک قصد را استفاده می کنند و آن خامه یا پرزی میباشد که در حول محور چله های زیر و رو (یکی از زیر و یکی از رو) گره میخورد و با پهلوی هم قرار دادن آنها، بازي کردن نقش و نگار قالی نمایان شده و قالی به خود شکل می گیرد.

تراکم گره ها و لطافت آنها نمایانگر میزان مرغوبیت و کیفیت فرش میباشد. بدین معنی که هر چه شمار گره ها زیادتر و در اصطلاح فرشبافی هر چه پرتر باشد کیفیت آن بالاتر خواهد بود.

 

انواع گره ها در قالی بافی:

گره های ترکی:

گره ای که خامه فرش بدور دو تار زیر و رو گره می خورد. که چند نوع می باشد:

– گره ممتاز.

– گره معمولی ترکی که به گره خوابیده یا گره استاندارد مشهور میباشد.

– گره برخلاف یا گره برجسته که نوعی گره ترکی می باشد.

 گره پارسی:

گره ای که خامه فرش بدور یک تار گره خورده و از پشت تار بعدی بیرون میاد که برحسب سمت بر دو نوع میباشد:

-گره پارسی چپ به راست

– راست به چپ

– گره های بدل: همانطور از اسمش پیداست نوعی تقلب به شمار میاد و اصلا گره ای وجود ندارد. مقاومت گره ترکی و پارسی را ندارد و بها فرش را پایین میاورد چون چگالی فرش را دگرگونی می دهد. و حاوی:

– گره کمانشیب

– گره بدل یو شکل یا بی گره بافی

– جفتی بافی

– گره های هنری: گره هایی هستند که برای فرشهای تابلویی بکار میرود و برحسب نیاز در موارد گوناگون انواع گوناگونی دارد و بکار می رود. و عبارتند از:

– گره هنری تک تار یا پیچشی

– گره اسپانیولی

– گره آویز

– گره قرضی

– گره مضاعف

– گره دو رنگ

– گره سنه

– گره برخلاف

– گره مغلوب

به طور کلی در قالیبافی ایران دو نوع گره متداول میباشد:

۱ـ گره ترکی (پیشینه تاریخی)

انواع فرش ایرانی

برای انتخاب وجه تسمیه قیورد و سنه، دلیل‌ها کافی در دست نیست، زیرا گرچه قصبة قیورد زمینه ای طولانی در قالیبافی دارد، اما این نمی تواند دلیل کافی برای انتساب گرة ترکی به این قصبه باشد.

چون قالیها و قالیچه های مناطق مختلفی مثل شیروان، گنجه، قره باغ، قفقاز، تبریز، هریس و همدان و انواع مختلف دستبافتهای عشایر فارس، با این گره بافته می شوند و نیز دلیل قاطعی در دست نیست که این گره اولین بار در قیورد بافته شده باشد. بنابراین، چون این نوع گره در مناطق ترک به کار برده می شود، اگر آن را تنها گرة ترکی بنامیم منطقی تر خواهد بود.

۲- گره پارسی

انواع گره در فرش ایرانی در مناطق مختلف بافت از شیوه های گوناگون برای بافت فرش استفاده می شود

یا سنه گره ای میباشد که به وسیلة قالیبافان ایرانی هژاد و قالیبافان پارسی زبان مشابه اراک، مشهد، بیرجند، کرمان، اصفهان، نائین، کاشان و قم به کار می رود، قالی های سنه (سنندج) برخلاف اندیشیدن مشابه کلیة قالیچه های کردباف، با گره ترکی بافته می شود.

بنابراین کلمه «سنه» برای گرة پارسی اسمی بی مسمی و انتخابی نامعقول میباشد و تنها می توان بر این باور بود که سیر زمان و وقوع حوادث و جریانهای تاریخی و مهاجرت اقوام به دیگر نقاط مسائلی را فراهم می آورد که به تبع آن استفاده کنندگان از هر یک از دو گرة مورد گفت‌وگو، در مقاطی جدا از گروه دیگر قرار گرفتند.

●طرز عمل گره ترکی:

این گره روی دو تار رو و زیر به کار می رود. بدین ترتیب که بافندة خامه یا پرز، را در دست چپ گرفته و به صورت عمود یا خط مستقیم بر روی تارهای رو و زیر قرار می دهد. هر یک از دو سر خامه به پشت یکی از تارها رفته پس از پیچیدن به دور آنها از بین دو تار بیرون آمده به جهت بافنده کشیده می شود.

این نوع گره که ترکی (متقارن) نامیده می شود بیشتر به کمک قلاب انجام می گیرد و نسبت به سایر بافتها محکمتر میباشد. گرة ترکی در ترکیه و آذربایجان و همدان و دیگر نقاط ترک نشین به کار می رود، ولی در سطح جهانی کمتر مورد استفاده میباشد.

این گره با استفاده از قلاب تبریزی بدین صورت انجام می شود که ابتدا یک جفت چلة زیر و رو را به کمک قلاب جلو کشیده، بخشی از خامة موردنظر را در دست چپ گرفته یک سر خامه را به کمک قلاب بین دو چله برده و آن را از پشت تار اول بیرون آورده از روی دو تار گذشتن می دهیم، آنگاه آن را پشت تار دوم برده و سپس سر خامه را از بین دو تار مجدداً بیرون می آوریم و هر دو سر را با هم بطرف پایین می کشیم و افزایش آنرا با لبة تیز قلاب بریدن می کنیم.

بافندگان زبده به نحوی عمل می کنند که از یک سمت نیاز به قطع‌کردن سرپرز دیگر گره نباشد و تقریباً پرز به اندازه مورد نیاز بیرون آمده و تنها اقبال بلند آنها بریده می شود. ضمناً باید تمرکزفکر شود که در موعد جلو کشیدن دو سر گره اندازه آنها یکسان باشد و یکی کوتاهتر و دیگری بلندتر نباشد.

حالات فرعی: (متقارن ۲ ـ متقارن ۳) حالتهای فرعی متناسب با میزان کشش و کلفتی پود قطور در دگرگونی میباشد.

پس از بافت یک رج و گذشتن پود قطور از روی صف گره ها، برحسب میزان کلفتی و کشش پود، گره ها در دو حالت قرار می گیرند. گذشتن ود قطور سبب می شود که تار زیر به جهت پایین و پشت فرش و تار رو به جهت سطح قالب و رو به بافنده رانده شده، در عاقبت تارهای زیر و رو در دو سطح گوناگون نسبت به پشت و روی قالی قرار می گیرد (رجوع کنید به شیوه های بافت لول و تخت در بخش پودها).

بر حسب آنکه خامة زمان یافته به دور تار سمت راست در موضعی پایین تر و یا بالاتر نسبت به تار سمت چپ قرار گیرد، نوع گره به ترتیب به متقارن نوع دوم و در حالت تصویر به گرة متقارن نوع سوم موسوم خواهد شد.

● طرز عمل  (سنه) یا نامتقارن یا گره میان دررفته

در این نوع گره خامه یا پرز گره تنها به دور یک تار پیچیده و سر دیگر آن از پشت تار دومی آزاد می گذرد. بدین راه که بافنده ابتدا مقداری از خامه (نخ پشمی) را از توپک سوا کرده در حالی که چاقوی پارسی بافت را بدست راست دارد با دو انگشت سبابه و میانی دست چپ سرخامه سوا شده را نگه می دارد.

سپس به وسیله سرانگشت سبابه دست راست یک جفت چله (زیر و رو) را جلو آورده و ضمن اینکه حدود ۲ سانتیمتر خامه از بین انگشتان دست چپ بیرون آمده، آنرا از پشت چله اول رد نموده و پس از خم کردن سر آن، خامه را از روی چله دوم به سمت پشت آن گذشتن داده و از ما بین ۲ تار به سمت روی فرش جلو کشیده و کاملاً پایین می آورد.

این کار با انگشت میانی و سبابه دست راست صورت می گیرد، سپس بوسیله لبه کاردک سرنخ اضافی را می برند. گره پارسی را گره نامتقارن نیز می نامند، زیرا گره بطور متقارن به دور هر دو تار پیچیده نمی شود و تنها بدور یک تار پیچیده می شود.

حالات فرعی ۲: گره نامتقارن بر دو نوع میباشد: اگر خامه به دور تار راست پیچیده و از پشت تار چپ بیرون آمده باشد آن را گرة نامتقارن راست و اگر خامة دور تار چپ پیچیده از پشت تار راست بیرون آمده باشد آن را گرة نامتقارن چپ می گوییم.

همانطور که در مورد گرة ترکی نیز توضیح شد، پس از گذشتن پود قطور و به هنگامی که بر تاثیر کشش پود، تارهای سمت راست و یا چپ در موضعی عقب یا جلو نسبت به یکدیگر و یا پایین و بالا نسبت به پشت روی قالی قرار می گیرند دو حالت مدنظر میباشد: اگر گره زمان یافته به دور تار سمت راست، در موضعی پایین تر از دنبالة خودش که از پشت تار سمت چپ گذشته قرار گیرد گره نامتقارن نوع سوم نامیده می شود، و اگر عکش این حالت باشد به آن نامتقارن نوع چهارم می گویند.

● گره جفتی (بدل):

در پاره ای موارد به جای اینکه پرز خامه تنها به دور یک تار بپیچد، گاهی چهار تا شش تار را دربرمی گیرد. به این نوع گره، گره جفتی ایلمه و یا گره بدل می گویند.

از تصاویر دو نوع گره اصلی می شود استنباط کرد که تغییرات جزئی در این دو گره را نمی توان به صورت انواع مختلف آن تلقی کرد، چه روش گره زدن یکی میباشد، تنها به جای آنکه گره ها به دو شاخه تار بسته شود به چهار شاخه اتصال می یابد. بستن این نوع گره مخصوص کسانی میباشد که به مرغوبیت فرش نمی اندیشند و قصد دارند در مدتی کوتاه کار بافت فرش را پایان کنند.

یعنی به جای دو گره تنها یک گره به کار می برند و به این ترتیب به کیفیت فرش زیان داخل آورده و کمیت آنرا به نصف تقلیل می دهند.  در عاقبت جنسی که بدین سان تهیه می شود نصف تراکم لازمه را خواهد داشت و مقاومت آن کم خواهد بود و خیلی زود ساییده و پوسیده می شود.

تشخیص این موضوع در قالیهای ریزباف قبل از گذرانیدن پود مشکل میباشد و پس از گذرانیدن آن تقریباً غیرممکن خواهد بود و تنها با لمس کردن قالی این موضوع را می توان فهمید؛ چون در قالی یا قالیچه ای که در بافت آن شمار زیادی از گره ها به جای بسته شدن به دو تار به چهار تار بسته شود تراکم تارها و وزن قالی کمتر می شود و این خود از مقاومت آن به میزان قابل ملاحظه ای می کاهد.

گره جفتی گاه تنها در مرکز فرش استفاده می شود و این از چشم خریدارانی که اغلب کنار فرش را مدنظر قرار می دهند دور میباشد. بعضی بافندگان دیگر گرة جفتی را در زمینه و بخشهایی از قالی که خالی از نقشهای زیبا میباشد، به کار می برند. کاربرد گرة جفتی در بخشهایی که دارای نقشهای ریز و زیبا میباشد، سبب می شود بازي کردن نقش ها درهم رفته، از جلوة لازمه بی بهره شوند.

● بافت گره کمانشی (بی گره بافی):

نوع دیگری از بافت فرش میباشد که اصطلاحاً بافت بدون گره کمانشی (کمانه شیب) نامیده می شود. بدین نحو که نخ بعد از اینکه دور چله گردش کرد، بدون اینکه گره بخورد بر روی رج استوار شده همچنان رها می شود و در نهایت با پایین آوردن کمان (نیره به اصطلاح کاشانیها و کوجی به اصطلاح ترک زبانان) و دگرگونی چله چیزی شبیه گره حاصل می شود و بر روی رج استوار شده همچنان رها می شود.

گره بافت کمانشی گرچه از پشت فرش قابل تشخیص نیست اما به آسودگی می توان آن را از پشت فرش کشید. فرشهایی که با این طریقه بافته می شوند، قبل از کهنه شدن از بین می روند.

گره تک تاری:

گره تک تاری همان طوری که از نامش پیداست تنها بر روی یک تار انجام می گیرد. در بسیاری موارد در بافت قالیهای زیبا و بخصوص تصویری برای اجرای کامل نقطه ها و خطوط زیبا نظیر اجزای چشم، گره تنها بر روی یک تار اعمال می شود.

گره تک تاری می تواند، در مواردی که یکی از تارهای چله پاره شده باشد تا بافت بخشی از قالی و آمدن دوباره تار پاره شده به همتای خود بالاجبار مورد استفاده قرار گیرد.

گره آویز گره ای:

گره ای میباشد که از مجموع چهار گره تشکیل می شود ولی بجای یک گره بکار می رود و با استفاده از آن کار بافت طرحهای تصویری بویژه «صورت» در فرشهای درشت بافت امکان پذیر می شود.